Vay Canına
Forum Üyesi
Yaklaşık 600 yıllık bu serüvene baktığımızda mücevhere yüzyıllar boyunca pek çok anlam yüklendiğini görürüz.
Mücevher her şeyden önce onu taşıyanın toplumsal durumunu sergilemenin bir aracıdır; ancak aynı zamanda aşkı ve bağlılığı da simgeler.
Sanat tarihçileri için önemli bir diğer özelliği mücevherlerin ait oldukları dönemin sanatsal üslubunu en sofistike biçimde yansıtmasıdır.
Kuzeyli bir ressam olan Petrus Christus’un 1449 tarihli tablosunda kuyumcuları himaye eden Aziz Eligius’u atölyesinde görürüz. Atölyeye bir nişanlı çift gelmiş ve kendilerine yüzük seçmektedir. Bu konu aracılığıyla o dönemde ne gibi takıların var olduğu görülebilir. Dolayısıyla sanat yapıtları tablolar minyatürler yalnızca birer sanat yapıtı değil belgesel niteliği olan eserler olarak da kullanılabilmektedir.
Alessandro Fei imzalı bir diğer örnekte ünlü Medici ailesinin mücevherlerini üreten atölyeyi görürüz. Resimde ön planda Medici dükalığının tacı hazırlanmakta bir yandan tamamlanmış olanlar sergilenmekte ve diğer yanda maden işleri yapılmaktayken Dük Medici atölyeyi ziyarete gelmiştir. Bu 16. yüzyıl tablosu o zamanın Floransa’sında bu işlerin nasıl yürüdüğünü göstermektedir.
Rönesans döneminde antik dünya tekrar gündeme gelir antik dünyanın formları tekrar yorumlanır ve sanatın pek çok dalına uygulanır. Tabloların konusu ister o güne ait olsun isterse mitolojik bir konu işlensin tam anlamıyla o günün mücevherine dair bilgi verir izleyiciye.
Ünlü Rönesans ressamı Albrecht Dürer kutsal Roma Germen İmparatorluğu’ nun tacını tasarlar. Sanatçılara takı ısmarlamak son derece önemli bir olaydır; mücevheri ve takıyı desteklemek anlamına gelmektedir. Hans Holbein da pek çok takı tasarlamış ve ressamın bu tasarımları uygulanmıştır.
Rönesans takısı deyince çoğunlukla gözümüzün önüne heykel tadında takılar olarak tanımlayabileceğimiz zincirlerin ucundaki pandantifler gelir. O dönemde son derece renkli bir mine işçiliği görülür. Pandantiflerin tasarımları da tam anlamıyla o dönemin meraklarıyla paralel gider. Bu ilgi mitolojik konulara dairdir ve dolayısıyla takılarda antik dünyaya ait unsurlar yer alır. İncilerin doğal formuna uygun heykel tadındaki biçimlerin ortaya konduğu bu takılarda anlatımcı bir üslup söz konusudur.Bildiğimiz gibi Rönesans’ ın düşünce akımı Hümanizm’ dir ve insanın kendisine tek tek kişilere değer vermek bu dünyaya değer vermek esastır. Bu düşünce biçimi takılara da yansır. Ancak diğer yandan dini konular da tamamen göz ardı edilmiş değildir. Bu dönemde örneğin İsa portreli bir pandantife İncil’den kimi konulara yer veren takılara da rastlayabiliriz ancak yine de bu tür konuların fazla olmadığını söyleyebiliriz.
Rönesans döneminde antik dünyayı temsil eden bir takı olan kameoya da rastlarız. Küçük oval taşlar üzerine kazılı ya da kabartma portrelerin yer aldığı bu takılar Rönesans döneminde tekrar moda haline gelir ve kullanılır. Dönemin bir diğer özelliği günlük yaşama ait birtakım eşyaların takıya dönüştürülerek kullanılmasıdır. Yaşamı yansıtan bu takılar arasında bir kürdana bile rastlayabiliriz. Bu örnek elbette dönemin yeme içme alışkanlıklarının gündelik hayatının farklılığı çerçevesinde değerlendirilmelidir.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 560x420.
Hükümdarların takılarını gözlemlediğimizde hükümdarlık alameti olarak yüzyıllar boyunca geçerliliğini koruyan takılara rastlarız. Örneğin burada görülen VIII. Henry ve III. Richard’ ın ortak takıları omuzlarına attıkları taşlarla bezeli geniş zincirleridir.
Bu dönemde giysilerin üzerine mücevher dikilmeye de başlar; mücevher düğmeler şapkaların kenarına yerleştirilen rozetler ve fibulalar Rönesans’ ın son derece revaçta olan takılarıdır. Şapkalarla birlikte kullanılan takılar genellikle erkek takısı olmakla birlikte kadın takısı olarak kullanıldığı da görülür. Şapka rozetlerinden bir örnekte İncil’ den alınmış bir konu olan Aziz Paul’ un öyküsü müthiş bir mine işçiliğiyle aktarılmıştır.
Şarlman’ ın Papa’ ya hediye ettiği antik konulu bir kameo bunun bir papaya uygun bir armağan olup olmadığı sorusunu canlandırır zihnimizde. Çok da uygun değildir aslında zira o dönemde bir çatışma söz konusudur; antik dünyanın gündeme gelişi bir anlamda Hıristiyanlığın bir kenara itilişine yol açmaktadır. Buna rağmen böyle bir kültürün varlığını görmemizi sağlar bu armağan. Yine bu örnek aracılığıyla Avrupa içerisinde böyle bir armağan alışverişi olduğunu görüyoruz soylular arasında. Bu da bir biçimde bir üslubun Avrupa’ ya yayılması bir üslup birliği sağlanabilmesi anlamına gelir.
Takılar bir yandan da elbette kadınlık simgesidir; kadınlar takısız düşünülemez. Dönemin tablolarında da modelinin kadınlığını dişiliğini ön plana çıkaran ressamlar takılara mutlaka yer verir. Bu örneklerden Tintoretto’ nun “Yıkanan Suzanna” adlı tablosundan bir detayda Suzanna adlı güzelin
dişiliği hem kolundaki hem de yanına koyduğu takılarıyladaha bir vurgulanmıştır.
Rönesans’ ta takılar günlük yaşamın ayrıntılarında da kadınlar için çok önemlidir; evlenirken mutlaka çok özel takılar yapılması gerekmektedir. Ancak bu takılar sonuna kadar muhafaza edilemez; üç yıl takıldıktan sonra takılar üzerindeki tasarruf hakkı kocaya aittir ve o da bu takıları ihtiyacına göre kullanabilir değiştirebilir. Bu durum bugün neden elimizde yeterince örnek olmadığının bir açıklaması olabilir.
16. yüzyılda Floransa’ nın soylularından Alessandra Strozzi’ nin oğlu Filippo’ ya yazdığı bu konuyu örnekleyen mektupta şu sözler yer alır: “Mücevherleri hazır et ve onların güzel olmasını sağla; çünkü sana bir eş bulduk. Güzel bir kadınolarak ve Filippo Strozzi’ ye ait bir kadın olarak güzel mücevherlere ihtiyacı olacak onun; çünkü sen her konuda onurlusun bu konuda da onurun eksik olmamalı.”
Kuzeye doğru gidildiğinde Almanya’ dan kimi portrelerde son derece ağır takılarla yüklenmiş soylu kadınlar görürüz. Taşınmasının bile zor olacağını düşündüğümüz altın zincirler çok modadır bu kadınlar arasında. Pek çok çeşidi olan incilerle veya taşlarla bezeli baş takıları da ayrı bir önem taşır. Elbise üzerine mücevher düğmeler dikmek de yine revaçtadır.
Uzun süre tahtta kalmış önemli bir kadın hükümdar olan Kraliçe I. Elizabeth aynı zamanda çok da süslü bir kadındır; hatta bir moda öncüsüdür. Çeşitli resimlerde Elizabeth’ i uzun inciler ve beline asılı takılarla başı yüksek bir taç ve incilerle süslü veya dönemin modasına uygun olarak yüksek kabartılmış saçların üzerine damla biçimli firketeler takılı halde görürüz. Armağan almayı çok seven bir kadın olan Elizabeth’ in 1587 yılbaşında aldığı armağanların listesi şöyledir:
Mücevher çanta ve broş takımı incili altın parfüm kutusu ve takım zinciri mineli zincirli mücevher pandantifli altın gerdanlık minik incilerle bezeli on beş altın düğme yakutlarla bezeli yılan dili biçimli pandantif ve –en çok beğendiği hediye– açıldığında kendisinin portresi beliren mücevher yelpaze.
Aynı yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ a saray kuyumcuları tarafından verilmiş bayram armağanlarının listesi bir küçük karşılaştırma yapabilmemizi sağlayacaktır: Bir murassa ayna bir takım minekâri düğme bir altın at pazubendi bir küçürek (küçük) yeşim zernişan (altın kakmalı) murassa (mücevher) levha bir sedef kaplı murassa altın bendli bıçak bir murassa sergi bir hançer sapı ve dokuz zihgir (ok atma halkası) iki takım murassa düğme bir altın bıçak sapı balık dişinden bir zernişanlı abanoz ağacından murassa tarak bir zernişan murassa sopa bir altın pazubend bir altın hatem (mühür).
Çocuklara bakıldığında soylu çocukların da aynen büyüklerin taktığı mücevherleri kullandığı görülür. Tiziano’ nun bir portresinde beline parfüm topu takmış bir çocuk resmedilmiştir.
16. yüzyıl sonunda ve 17. yüzyılda saatçiler mücevhercilerle ortak çalışmaya başlar. Saatler moda haline gelir ve neredeyse herkesin bir saati olur. Özellikle 17. yüzyılda oval biçimli içinde portre olan madalyonlar da çok modadır. Bu dönemde takılarda yavaş yavaş duygular daha çok öne çıkmaya başlar; örneğin yürek biçimi kendini belli eder. Madalyonların üzerinde daha farklı kesimler görülür; 1660′ta pırlanta kesimi ortaya çıkar taşlar daha parlak hale gelir. Mücevherler giderek daha renklenir ve çeşitlenir; giderek renkli ve daha iri taşlar kullanılır. Daha gösterişli takılar yapılmaya başlanır. Rönesans’ ın heykel tadındaki takılarından işçiliğe önem verilen parlak görünüşlü takılara doğru geçilir.
Birbirine geçen çift evlilik yüzükleri çok kullanılan takılardandır; yüzük açıldığı zaman içinde bir bebek ve bir iskelet modeli görülür ki “doğumdan ölüme kadar”ın temsilidir bu modeller.
17 yüzyılda ilginç takılarından biri de memento mori yani ölümü anmak gibi bir anlam yüklenen üzeri işli kurukafa veya tabut şeklindeki takılardır ve insanlar bunları kaybettikleri sevdiklerinin arkasından takarlar.
Bu dönemde dünya içinde Osmanlı’ yı simgeleyen takının ne olduğu düşünüldüğünde akla sorguç gelir. Sorguçlar 18. yüzyılda en ihtişamlı hallerini alırlar ve taklitleri de yapılır. Örneğin Macarlar birtakım sorguçlar yapar. Osmanlı’ da kadınlar da sorguç takarlar. “İstefan” adlı takı (bu ad antik dünyadan “çelenk taşıyan” anlamındaki stephanophoros ‘tan dönüşmüştür) Osmanlı saray kadınlarının takıları arasında önemli bir yer tutar. İncelenen örneklerde Avrupa’ ya paralel bir ihtişamın var olduğu görülür.
18. yüzyılAvrupa’ sına bakıldığında işlerin renklendiği taşların daha çok kullanıldığı ve bu kadar renkli ve bol taş kullanmak için bir yandan da başka yollar bulunduğu görülür. 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’ nın merkezi olma özelliğini İtalya’ dan devralan Versailles Sarayı modayı yönlendirir artık ve sarayda müthiş davetler verilir. Mum ışığında verilen bu davetlerde bu ışıkta parlayacak çok kesimli ve çok renkli mücevherlere ihtiyaç duyulur. Böylece taşları arkasını foyalayarak renklendirme işi ortaya çıkar.
Bu dönemde bir yandan giderek Avrupa’ da takım halinde mücevher takma işi başlar. Osmanlı’ da ise kadınlar aynı dönemde çok çeşitli mücevherler takmaktadır.
18. yüzyıl sonu 19. yüzyıl başında sahnede görülen Napoléon pek çok şeyi değiştirdiği gibi yeni bir üslup da açar; neoklasik üsluba girilir. Ingres Napoléon’ u “tam bir antik hükümdar gibi antik tanrı gibi” diye betimler. Napoléon’ un başında Roma hükümdarlarına öykünen bir ayrıntıyla bir altın defne dalı tacı görülür.
İsviçre’ de tasarruf yasaları dönemi olan 18. ve 19. yüzyılda madeni yontarak uzaktan elmas gibi parıldayan takılar elde edilir. Napolyon işgaline karşı gelmeye çalışan Prusya’ da ise 1813′te tamamen demirden yapılan bir takı türü ortaya çıkar. Direnişte paraya duyulan ihtiyaçtan kadınlar götürüp takılarını teslim etmekte ve karşılığında da arkasında “Gold gab ich für Eisen” yani “Demir için altın verdim” yazılı demirden bilezikler almaktadırlar.
19. yüzyılda takı konsepti de takının sahipleri de biraz değişir. İmparator III. Napoléon ünlü Fransız kuyumcusumücevherlerine de el konur ve bir büyük müzayede kataloğu hazırlanarak bu mücevherler Lemmonnier’ ye İmparatoriçe Eugenie’ ye armağan etmek üzere bir taç ısmarlar. Ancak iktidar değişikliğinden sonra taç dönemin Almanya’ daki önemli ailelerinden birine von Thurn und Taxis Ailesi’ ne satılır. İktidar değişiklikleriyle hükümdarların elindekilerin bir şekilde başkalarına aktarıldığı bu el değiştirme işlemleri de toplumsal tarihin bir yansımasıdır. Osmanlı’ da da Sultan II. Abdülhamid iktidardan düştüğünde 1911′ de Paris’ te açık artırmayla satılır.
20. yüzyılın hemen başlarında değişik konular ortaya atılır. 1900-1910 arasında Kraliçe Victoria’ nın oğlu Kral VII. Edward ile eşi Kraliçe Alexandra’ nın ortaya attığı belle epoque modası tasma kolyeler çok uzun inci dizilerinden oluşan son derece zarif ve akıcı mücevherlere yer verir.
Art nouveau örneklerin son derece kıvrımlı aşırı stilize tasarımlarının dönemin beğenisini ve üslubunu yine son derece incelikli biçimde yansıttığı görülür. Artık renkli camlar mine gibi çok farklı malzemeler de kullanılmaya başlar.
Yüzyılın başına damgasını vurup yüzyıl ortalarına kadar da etkisini sürdüren tasarımcı Cartier pek çok yerden esinlenmiştir; hatta kimi takılarında Hint esintilerinin yer aldığını söyleyebiliriz. 1920′ ler-30′ ların art deco ’sunun ruhu geometri ve cazdır. 1940′ larda Cartier‘ in önce Windsor düşesi için tasarlamış olduğu hayvan biçimli (flamingo ve kaplan) broşlar günümüzde bile hala en çok taklit edilen mücevherlerdir. Van Cleef & Arpels da öncü mücevhertasarımcılarındandır. 1940′ ların sonu-50′ lerde son derece basit geometrik broşlar da yapılır; artık moda öncüleri toplumun takıları üzerinde gördüğü kişiler aktrislerdir. Bir yandan romantik takılar devam eder ve bunlar da yine filmlerde aktrislere taktırılarak lanse edilir.
1960′ lara gelindiğinde dönemin eğilimlerine uygun olarak çok geometrik altın ya da yalın gümüş takılar görülür.
1970′l erin güzellik simgelerinden ve de mücevheriyle simgelerinden biri olan Elizabeth Taylor her bir olay yaratır ve basında geniş yankı bulur.
1980′ ler- 90′ lara gelindiğinde her çeşit takıya rastlanır. Tiffany ve Bulgari gibi 20. yüzyılın ikinci yarısına damga vurmuş ve çokça taklit edilmiş tasarımcıları da göz ardı etmemek gerekir bu dönemi incelerken. Yüzyıl sonu artık gazete kağıdından gerdanlıkların kulağın biçimin almış küpelerin takıldığı özgür tasarımlar dönemidir.
Sonuç olarak 15. yüzyılda evliliğinde kendisine armağan edilen mutlaka sahip olması gereken armağanlarla gördüğümüz Dük Sforza’ nın karısı Battista Sforza ile nişanlandığında kendisine armağan edilen Van Cleef &
Arpels tasarımı pırlantalı incili takımla gördüğümüz Grace Kelly yaklaşık 500 yılın ötesinden aynı ortak gururla bakarlar birbirlerine eşleri tarafından armağan edilen ve kendilerini toplumda bir yerlerde temsil eden takılarıyla ressama ya da objektife poz vererek. Aradan geçen zamanda sanki hem pek çok şey değişmiştir.
Osmanlı'da İlk Kuyumculuk Fuarı
Onbeşinci yüzyıldan başlayarak doğal güzellikleri ve koruları ile ünlenen KağıthaneLale devrinde İstanbul’un en popüler yeri haline geldi. Halkın vazgeçilmez eğlencesi olan Kağıthane mesiresi bütün İstanbullu’yu kendine çeker mevsiminde Kağıthane’ye gelmek için insanlar günler öncesinden hazırlık yaparlardı
.
Avrupalıların “Tatlı Sular Vadisi” dedikleri Kağıthane’nin ünü İstanbul sınırlarının dışına taşmıştı. Arap Acem Hint Yemen Habeş yani Asya ve Afrika seyyahları arasında gözde bir mesire yeriydi. İngiliz seyyah Miss Julia Pordoe 1839 da kaleme aldığı “Boğaz’ın Güzellikleri” kitabında o dönemin Kağıthane’sini şu sözlerle tasvir ediyor:”Vadi her yandan yüksek tepelerle çevrilidir. Ulu ağaçlar geniş dallarını çayırın üzerine
uzatmışlardır.
Pırıl pırıl akan Kağıthane deresi vadinin yeşilliği bol bir yerinden çıkar ve yeşil çimenlerin arasında bir gümüş tel gibi uzanır. İnsan bu manzarayı görür görmez buranın bir piknik yeri olarak yaratıldığı kanısına varır. Uzun ve güneşli bir yaz gününün Kağıthane’den başka dünyanın hiçbir yerinde daha güzel geçirilebileceğini sanmıyorum.”
Eğlenceleri ve mesireleriyle ünlü Kağıthane aynı zamanda tarihteki ilk kuyumculuk fuarına da mekan oldu. 1500 lü yılların başından itibaren uzunca bir süre Kağıthane’de 5-6 bin çadır kurularak şenlikler yapılırdı. Yirmi gün süren şenliklerde kuyumcu çavuşları diğer illere gönderilir birçok kuyumcu Kağıthane şenliklerine davet edilirdi.
Osmanlı İmparatorluğu’nun dört bir yanından gelen usta kuyumcular mesirede hünerlerini sergilerdi. En çok beğenilen eserin ustası da “Baş Kuyumcu” olarak adlandırılır ve mesireye bizzat katılan padişah tarafından 12 keselik altınla ödüllendirilirdi.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 680x290.
Evliya Çelebi dünyaca ünlü seyahatnamesinde Kağıthane civarında düzenlenen Kuyumcular mesiresi’ni kendine has üslubuyla şöyle anlatıyor:
“Osmanlı Devleti dahilindeki bütün kuyumcular bu mesireye yardımda bulunurlar. Üç yüz kese altın kadar masrafı olur. Oniki bin kadar çeşitli mezhebin halife ve postnişleri büyük bir topluluk meydana getirirler. Bu Kağıthane çayırında kuyumcu esnafı Süleyman Han kanunu gereğince toplanarak sohbet ederler.
Bizzat Osmanlı padişahı dahi gelerek çadırını kurunca kuyumcubaşına on iki keselik bir hediye vermek Süleyman Han kanunu gereğidir. Çünkü Süleyman han şehzadeliği zamanında Trabzon şehrinde Rum Konstantin yanında çalışarak kuyumculuk öğrenmiştir. Onun için halifeliği sırasında Saka çeşmesi yakınında kuyumcu dükkanlarını yaptırmıştır.
Click this bar to view the full image.
Kuyumcu halifelerinden oniki maharetli usta önce padişahın sonra şeyhülislamın sonra diğer büyük vezirlerin ellerini öperler. Sonra kuyumcubaşı cevahirle işlenmiş küçük bir okuma masası diviteyer kılıç ve hançer gibi hediyeleri padişaha sunar. Velhasıl bu Kağıthane vadisinde beş altı bin çadır kurulur. Vadi bu yirmi gün içerisinde insan denizi kesilir…
Bunlara yirmi yılda bir gezinti verilerek devlet hazinesinden on kese akça davulcu ve kös ihsan edilerekgezinti eylemleri Süleyman Han kanunuydu. Evliya kuyumcubaşızade olduğumdan üç gezintilerini gördüm. Hatta sultan Muret Han gezintisinde el öperek revan olan evliya idim. Bu gezintiyi meydana getirmek için evvela kuyumcu çavuşları gönderilerek diğer vilayetten olan kuyumcular Kağıthane gezintisine davet edilir.
Bunların hepsinin gelmesi imkansız olduğundan asil ve aklı başında çırakları post sahibi olmak için onar bin kuruş alarak İstanbul’a gelirler. Bunların gezinti şekilleri Kağıthane mesiresi münasebetiyle anlatılmıştır. Bunlardan seyishaneler arabalar ve taht-ı revanlar üzerinde bıçak hançer mücevher gemieyer kılıç bıçak topuz ve daha başka kıymetli eşya ile dükkanlarını süsleyerek geçerler.”
Kaynak: Goldnews dergisi
OSMANLI DA KUYUMCULUK
Osmanlı sarayında çeşitli hizmet erbabı sınıflar mevcut olup bunlardan biri de ehl-i hiref denilen sanatkarlar zümresiydi. El sanatlarıyla uğraşan kimseler demek olan ehl-i hiref devşirme zamanında saraya verilen acemilerden oluşur; hizmete alınanlar ustaların ellerinde yeteneklerine göre yetiştirilirlerdi. Bir kimse hizmete alındığından itibaren çok az gündelik alır sanatında ilerledikçe becerisine göre gündeliği arttırılır giderek kalfa ve usta olurdu. Bunlar arasında yer alan kuyumcular Topkapı Sarayı'nın Orta Kapısı ile Akağalar kapısı arasında kalan Bîrun denilen bölümde yaşamaktaydılar. Âmirlerine kuyumcu başı denirdi. Kuyumcular devşirmelerin kabiliyetlilerinden yetiştirilirdi. Kuyumcubaşı bunlar arasından yetişme olmayıp saray dışındaki kuyumcu esnafının usta ihtiyar ve mutemetlerinden tayin olunurdu. Bunlar saray kuyumcularına nezaret ederler ve onları yetiştirirlerdi. Saray için alınacak mücevherler ile yabancı hükümdarla ra hediye olarak yaptırılan mücevherler kuyumcubaşı tarafından muayene edilir ve kıymetleri belirlenirdi.
İkibin sanatkâr
Ehl-i hiref teşkilâtında kuyumculukla uğraşan pek çok ustanın ve çeşitli bölüklerin yer aldığı belgelerden anlaşılmaktadır ki bunların başında altın işçiliği yapan "Zergerân" bölüğü gelmektedir. Yeşim necef ve maden eserler üzerine altın kakmacılığı yapanlara "zernişâni" taş yontucu ve işlemecilere "hakkâkân" taşa foya yapanlarra ise " foyager" denilmekteydi. Saray kuyumculuğu ile ilgili bazı bilgileri mevâcip (maaş) masraf ve in'am defterlerinden edinmekteyiz. Günümüze gelen en erken tarihli ehl-i hiref mevâcip defterleri Kanuni Sultan Süleyman dönemine aittir.
Mart 1526 tarihli "ehl-i hiref mevâcip teftiş defteri"nde saray sanatçılarının adları nereli oldukları bazen de uzmanlık dalları belirtilmiş olup 1526'da bunların sayılarının 58 zerger 22 zernişâni 9 hakkâk ve 1 foyager oldukları anlaşılmaktadır. Zerger hakkâk ve zernişanların çoğunluğunu Tebrizli ve Bosnalıların oluşturduğunu; usta ve çırakların arasında ise Arnavut Rus Gürcü Akkermanlı Üsküplü Çerkez ve Herseklinin bulunduğunu yine bu defterden öğrenmekteyiz.
Topkapı Sarayı'nda Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulan hazine koğuşunun amiri hazinedarbaşı ve hazine kethüdası idi. Hazinedarbaşı sarayın en nüfuzlu görevlilerindendi. O sarayda hizmet gören ve sayıları 2000 kadar olan saray sanatkârlarının başı olduğu gibi enderun hazinesi ve saraya ait mücevherler ve kıymetli eşyanın korunmasından da sorumluydu.
Serhâzin-i enderun denilen hazinedârbaşı ehl-i hirefe karışır maaşlarını dağıtırdı. Hazine koğuşundaki içoğlanların koruduğu enderun hazinesi binası dört geniş salondan oluşmaktaydı. Burada çeşitli cins nakit ile kıymetli taşlarla süslü altın ve gümüş kap kacak mücevher elmas ile yapılmış eşyalar kürkler şallar değerli kumaşlar halılar mücevherli eğer takımları kıymetli taştan yüzükler elmaslı ve altın düğmeli seraser kapaniçeler ve başka eşyalar mevcuttu.
Yavuz'un mührü
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 594x445.
Hazine kethüdası da hazine koğuşu ile hazine-i hümayunun (iç hazine) amiri idi. Kendisinin görev değişikliği olduğunda bütün hazineyi bir başkasına en ince ayrıntısına kadar sayarak devir teslim etmek zorundaydı. Bu durum 1680'de hazine kethüdası iken vezir olan MermerMehmed Paşa'nın ölümünden sonra bıraktığı şeyler arasında saraya ait mücevherler ile kıymetli bazı eşyaların bulunmasından sonra sıkı bir şekilde uygulanmıştı. Hazine kethüdası olanların elinde Yavuz Sultan Selim'in vasiyeti üzerine enderun hazinesinin dış kapısına basılan kırmızı akikten yapılmış bır mühür bulunmakta idi. Yavuz'un "Benim altınla doldurduğum hazineyi (iç hazine) bundan sonra gelenlerden her kim mangır ile doldurursa hazine anın mührüyle mühürlensin ve illa benim mührümle mühürlenmekte devam olunsun" şeklindeki vasiyetine son zamanlara kadar uyulduğu belirtilmektedir. Her yeni padişah başa geçtiğinde hazine ziyaret edilir önce hazine kethüdası anahtarı getirir Yavuz'un mührü muayene olunur ve onun mührüyle mühürlenmiş kilit ve kapı özel bir törenle açılırdı.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 537x406.
Hazine-i Amire (hazine-i hümayun)'nin Yavuz Sultan Selim (1512- 1520) döneminde Dış Hazine Silahtar Hazinesi Raht Hazinesi Harem Hazinesi Muhallefat Hazinesi ve İfraz Hazinesi olarak çeşitli birimler halinde gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Fatih köşkü ( bu günkü hazine dairesi) odalarında bulunan Hazine-i Hümayun'un da kendi bünyesi içinde Bodrum Hazinesi Elçi Hazinesi ve Ceyb-i Hümayun Hazinesi gibi bölümleri bulunmaktaydı. Hazine-i Hümayun'da elçi armağanları yanında padişaha; sadrâzam devlet ileri gelenleri ve valide sultan tarafından verilen hediyeler de bulunurdu.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 584x330.
Geleneklere göre padişah hediye almasının yanında seferde başarı gösteren serdar-ı ekreme eyalet valileri ve çeşitli görevlerde bulunan devlet ileri gelenleri ile yabancı elçilere de hediyeler verirdi. Verilen bu hediyeler darphane-i hümayunda yeniden yaptırılan değerli eşyalardı.
Bu hediyelerle ilgili bilgiler hazine defter kayıtlarından öğrenilmektedir. Meselâ Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait bazı belgelerde ehl-i hiref sanatkârlarının adet olduğu üzere Ramazan bayramında padişaha hediyeler verdiği belirtilmektedir. Ayrıca padişaha saray mensuplarının Nevruz (yılbaşı)'da "Nevruziye" denilen kuyum işleri sadrâzam ve vezirlerin ise "Rikâbiyye" denilen hediyeler verdiğini yine kaynaklar belirtmektedir.
Padişahlar bile Saray kuyumcuları harem ve padişahtan gelen siparişlerin yanında bazen de büyük enderun ağalarının siparişi ya da tamir işleriyle uğraşırlardı. Yapılan her iş için ücret bizzat o işi yapan ustalara ödenirdi.
Osmanlı padişahlarının güzel sanatlara özellikle tezhip hat musikî resim ve ağaç işlerinin yanında kuyum işlerine de duyduğu sevgi ve ilgi öylesine yoğunlaşmıştır ki bazen bizzat uygulamalarını da beraberinde getirmiştir. Yavuz Sultan
Selim'in şehzadeliğinde Trabzon'da kuyumculuğu öğrendiğini ve babası Sultan II. Bayezid adına sikke kazıdığını Evliya Çelebi'den öğrenmekteyiz. Kefe ve Manisa'da sancak beyliğinde bulunan Kanuni'nin ise şehzade iken maiyetinin ve sarayın ihtiyaçlarını karşılayan esnaf takımının arasında bir de zergerin bulunması onun bu mesleğe verdiği önemi göstermektedir.
Osmanlı devletinin refah dönemlerinde kullanılmayan hazine eşyalarının satıldığı sıkıntılı zamanlarda ise para basılmak üzere daha çok gümüş eşyaların darphaneye gönderildiği yine kaynaklarda verilen bilgiler arasındadır. Ancak mukaddes emanetlerle ilgili eşyalara dokunulmayıp bunların sadece tamir ve ilavelerle korunmasına çalışılmıştır.
Saraya ait takı ve değerli eşyaların ise bazen tozlandığı ya da rutubetten zarar gördüğü ve işe yaramadığı (bunlar arasında kılıçlar hançerler koşum takımları da vardı) gerekçesi ile fiyatları belirlenerek dışarı satıldığı da olmuştur. Bu işlerle uğraşan Yahudilerin saray içinde ve dışında kuyumculukla ilgili işleri yü rüttüğü ancak imalat işlerinde çalışmadıkları imalatta ise daha ziyade Türk Balkan ülkeleri ve İran'dan gelen kuyumcuların çalıştığı belirtilmektedir. Saraya bağlı kuyumcular ücretleri dışında parça başına da ücret almakta dışarıda dükkan açabilmekte idi.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 600x434.
Osmanlı kuyum işlerinin başında padişahların saray atölyelerine ve kuyumculara yaptırdıkları en değerli eserler gelmektedir ki bunlar arasında Kâbe'ye gönderilmek üzere yapılanlar Hırka-i Saâdet için yapılanlar ve padişahların kendileri için yapılanları sayabiliriz.
Padişahların Mekke ve Medine'ye her yıl surre-i hümayun gönderme geleneği Osmanlı devlet idaresinin önemli bir uygulamasıydı.
Padişah sadrâzam valide sultan ve başkadın efendinin ehl-i hireften saray ustalarına yaptırdıkları değerli taşlarla süslü altın şamdan buhurdan gülâbdan gibi eşyalar yüz yıllarca Medine'ye bu şekilde gönderilmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Arabistan'ın İngilizler tarafından Osmanlılardan alınması sebebiyle dönemin Medine muhafızı Fahrettin Türkkan paşa tarafından bu değerli eşyalar İstanbul'a getirilmiş ve enderun hazinesine konulmuştur.
Mücevher her şeyden önce onu taşıyanın toplumsal durumunu sergilemenin bir aracıdır; ancak aynı zamanda aşkı ve bağlılığı da simgeler.
Sanat tarihçileri için önemli bir diğer özelliği mücevherlerin ait oldukları dönemin sanatsal üslubunu en sofistike biçimde yansıtmasıdır.
Kuzeyli bir ressam olan Petrus Christus’un 1449 tarihli tablosunda kuyumcuları himaye eden Aziz Eligius’u atölyesinde görürüz. Atölyeye bir nişanlı çift gelmiş ve kendilerine yüzük seçmektedir. Bu konu aracılığıyla o dönemde ne gibi takıların var olduğu görülebilir. Dolayısıyla sanat yapıtları tablolar minyatürler yalnızca birer sanat yapıtı değil belgesel niteliği olan eserler olarak da kullanılabilmektedir.
Alessandro Fei imzalı bir diğer örnekte ünlü Medici ailesinin mücevherlerini üreten atölyeyi görürüz. Resimde ön planda Medici dükalığının tacı hazırlanmakta bir yandan tamamlanmış olanlar sergilenmekte ve diğer yanda maden işleri yapılmaktayken Dük Medici atölyeyi ziyarete gelmiştir. Bu 16. yüzyıl tablosu o zamanın Floransa’sında bu işlerin nasıl yürüdüğünü göstermektedir.
Rönesans döneminde antik dünya tekrar gündeme gelir antik dünyanın formları tekrar yorumlanır ve sanatın pek çok dalına uygulanır. Tabloların konusu ister o güne ait olsun isterse mitolojik bir konu işlensin tam anlamıyla o günün mücevherine dair bilgi verir izleyiciye.
Ünlü Rönesans ressamı Albrecht Dürer kutsal Roma Germen İmparatorluğu’ nun tacını tasarlar. Sanatçılara takı ısmarlamak son derece önemli bir olaydır; mücevheri ve takıyı desteklemek anlamına gelmektedir. Hans Holbein da pek çok takı tasarlamış ve ressamın bu tasarımları uygulanmıştır.
Rönesans takısı deyince çoğunlukla gözümüzün önüne heykel tadında takılar olarak tanımlayabileceğimiz zincirlerin ucundaki pandantifler gelir. O dönemde son derece renkli bir mine işçiliği görülür. Pandantiflerin tasarımları da tam anlamıyla o dönemin meraklarıyla paralel gider. Bu ilgi mitolojik konulara dairdir ve dolayısıyla takılarda antik dünyaya ait unsurlar yer alır. İncilerin doğal formuna uygun heykel tadındaki biçimlerin ortaya konduğu bu takılarda anlatımcı bir üslup söz konusudur.Bildiğimiz gibi Rönesans’ ın düşünce akımı Hümanizm’ dir ve insanın kendisine tek tek kişilere değer vermek bu dünyaya değer vermek esastır. Bu düşünce biçimi takılara da yansır. Ancak diğer yandan dini konular da tamamen göz ardı edilmiş değildir. Bu dönemde örneğin İsa portreli bir pandantife İncil’den kimi konulara yer veren takılara da rastlayabiliriz ancak yine de bu tür konuların fazla olmadığını söyleyebiliriz.
Rönesans döneminde antik dünyayı temsil eden bir takı olan kameoya da rastlarız. Küçük oval taşlar üzerine kazılı ya da kabartma portrelerin yer aldığı bu takılar Rönesans döneminde tekrar moda haline gelir ve kullanılır. Dönemin bir diğer özelliği günlük yaşama ait birtakım eşyaların takıya dönüştürülerek kullanılmasıdır. Yaşamı yansıtan bu takılar arasında bir kürdana bile rastlayabiliriz. Bu örnek elbette dönemin yeme içme alışkanlıklarının gündelik hayatının farklılığı çerçevesinde değerlendirilmelidir.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 560x420.
Hükümdarların takılarını gözlemlediğimizde hükümdarlık alameti olarak yüzyıllar boyunca geçerliliğini koruyan takılara rastlarız. Örneğin burada görülen VIII. Henry ve III. Richard’ ın ortak takıları omuzlarına attıkları taşlarla bezeli geniş zincirleridir.
Bu dönemde giysilerin üzerine mücevher dikilmeye de başlar; mücevher düğmeler şapkaların kenarına yerleştirilen rozetler ve fibulalar Rönesans’ ın son derece revaçta olan takılarıdır. Şapkalarla birlikte kullanılan takılar genellikle erkek takısı olmakla birlikte kadın takısı olarak kullanıldığı da görülür. Şapka rozetlerinden bir örnekte İncil’ den alınmış bir konu olan Aziz Paul’ un öyküsü müthiş bir mine işçiliğiyle aktarılmıştır.
Şarlman’ ın Papa’ ya hediye ettiği antik konulu bir kameo bunun bir papaya uygun bir armağan olup olmadığı sorusunu canlandırır zihnimizde. Çok da uygun değildir aslında zira o dönemde bir çatışma söz konusudur; antik dünyanın gündeme gelişi bir anlamda Hıristiyanlığın bir kenara itilişine yol açmaktadır. Buna rağmen böyle bir kültürün varlığını görmemizi sağlar bu armağan. Yine bu örnek aracılığıyla Avrupa içerisinde böyle bir armağan alışverişi olduğunu görüyoruz soylular arasında. Bu da bir biçimde bir üslubun Avrupa’ ya yayılması bir üslup birliği sağlanabilmesi anlamına gelir.
Takılar bir yandan da elbette kadınlık simgesidir; kadınlar takısız düşünülemez. Dönemin tablolarında da modelinin kadınlığını dişiliğini ön plana çıkaran ressamlar takılara mutlaka yer verir. Bu örneklerden Tintoretto’ nun “Yıkanan Suzanna” adlı tablosundan bir detayda Suzanna adlı güzelin
dişiliği hem kolundaki hem de yanına koyduğu takılarıyladaha bir vurgulanmıştır.
Rönesans’ ta takılar günlük yaşamın ayrıntılarında da kadınlar için çok önemlidir; evlenirken mutlaka çok özel takılar yapılması gerekmektedir. Ancak bu takılar sonuna kadar muhafaza edilemez; üç yıl takıldıktan sonra takılar üzerindeki tasarruf hakkı kocaya aittir ve o da bu takıları ihtiyacına göre kullanabilir değiştirebilir. Bu durum bugün neden elimizde yeterince örnek olmadığının bir açıklaması olabilir.
16. yüzyılda Floransa’ nın soylularından Alessandra Strozzi’ nin oğlu Filippo’ ya yazdığı bu konuyu örnekleyen mektupta şu sözler yer alır: “Mücevherleri hazır et ve onların güzel olmasını sağla; çünkü sana bir eş bulduk. Güzel bir kadınolarak ve Filippo Strozzi’ ye ait bir kadın olarak güzel mücevherlere ihtiyacı olacak onun; çünkü sen her konuda onurlusun bu konuda da onurun eksik olmamalı.”
Kuzeye doğru gidildiğinde Almanya’ dan kimi portrelerde son derece ağır takılarla yüklenmiş soylu kadınlar görürüz. Taşınmasının bile zor olacağını düşündüğümüz altın zincirler çok modadır bu kadınlar arasında. Pek çok çeşidi olan incilerle veya taşlarla bezeli baş takıları da ayrı bir önem taşır. Elbise üzerine mücevher düğmeler dikmek de yine revaçtadır.
Uzun süre tahtta kalmış önemli bir kadın hükümdar olan Kraliçe I. Elizabeth aynı zamanda çok da süslü bir kadındır; hatta bir moda öncüsüdür. Çeşitli resimlerde Elizabeth’ i uzun inciler ve beline asılı takılarla başı yüksek bir taç ve incilerle süslü veya dönemin modasına uygun olarak yüksek kabartılmış saçların üzerine damla biçimli firketeler takılı halde görürüz. Armağan almayı çok seven bir kadın olan Elizabeth’ in 1587 yılbaşında aldığı armağanların listesi şöyledir:
Mücevher çanta ve broş takımı incili altın parfüm kutusu ve takım zinciri mineli zincirli mücevher pandantifli altın gerdanlık minik incilerle bezeli on beş altın düğme yakutlarla bezeli yılan dili biçimli pandantif ve –en çok beğendiği hediye– açıldığında kendisinin portresi beliren mücevher yelpaze.
Aynı yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ a saray kuyumcuları tarafından verilmiş bayram armağanlarının listesi bir küçük karşılaştırma yapabilmemizi sağlayacaktır: Bir murassa ayna bir takım minekâri düğme bir altın at pazubendi bir küçürek (küçük) yeşim zernişan (altın kakmalı) murassa (mücevher) levha bir sedef kaplı murassa altın bendli bıçak bir murassa sergi bir hançer sapı ve dokuz zihgir (ok atma halkası) iki takım murassa düğme bir altın bıçak sapı balık dişinden bir zernişanlı abanoz ağacından murassa tarak bir zernişan murassa sopa bir altın pazubend bir altın hatem (mühür).
Çocuklara bakıldığında soylu çocukların da aynen büyüklerin taktığı mücevherleri kullandığı görülür. Tiziano’ nun bir portresinde beline parfüm topu takmış bir çocuk resmedilmiştir.
16. yüzyıl sonunda ve 17. yüzyılda saatçiler mücevhercilerle ortak çalışmaya başlar. Saatler moda haline gelir ve neredeyse herkesin bir saati olur. Özellikle 17. yüzyılda oval biçimli içinde portre olan madalyonlar da çok modadır. Bu dönemde takılarda yavaş yavaş duygular daha çok öne çıkmaya başlar; örneğin yürek biçimi kendini belli eder. Madalyonların üzerinde daha farklı kesimler görülür; 1660′ta pırlanta kesimi ortaya çıkar taşlar daha parlak hale gelir. Mücevherler giderek daha renklenir ve çeşitlenir; giderek renkli ve daha iri taşlar kullanılır. Daha gösterişli takılar yapılmaya başlanır. Rönesans’ ın heykel tadındaki takılarından işçiliğe önem verilen parlak görünüşlü takılara doğru geçilir.
Birbirine geçen çift evlilik yüzükleri çok kullanılan takılardandır; yüzük açıldığı zaman içinde bir bebek ve bir iskelet modeli görülür ki “doğumdan ölüme kadar”ın temsilidir bu modeller.
17 yüzyılda ilginç takılarından biri de memento mori yani ölümü anmak gibi bir anlam yüklenen üzeri işli kurukafa veya tabut şeklindeki takılardır ve insanlar bunları kaybettikleri sevdiklerinin arkasından takarlar.
Bu dönemde dünya içinde Osmanlı’ yı simgeleyen takının ne olduğu düşünüldüğünde akla sorguç gelir. Sorguçlar 18. yüzyılda en ihtişamlı hallerini alırlar ve taklitleri de yapılır. Örneğin Macarlar birtakım sorguçlar yapar. Osmanlı’ da kadınlar da sorguç takarlar. “İstefan” adlı takı (bu ad antik dünyadan “çelenk taşıyan” anlamındaki stephanophoros ‘tan dönüşmüştür) Osmanlı saray kadınlarının takıları arasında önemli bir yer tutar. İncelenen örneklerde Avrupa’ ya paralel bir ihtişamın var olduğu görülür.
18. yüzyılAvrupa’ sına bakıldığında işlerin renklendiği taşların daha çok kullanıldığı ve bu kadar renkli ve bol taş kullanmak için bir yandan da başka yollar bulunduğu görülür. 17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’ nın merkezi olma özelliğini İtalya’ dan devralan Versailles Sarayı modayı yönlendirir artık ve sarayda müthiş davetler verilir. Mum ışığında verilen bu davetlerde bu ışıkta parlayacak çok kesimli ve çok renkli mücevherlere ihtiyaç duyulur. Böylece taşları arkasını foyalayarak renklendirme işi ortaya çıkar.
Bu dönemde bir yandan giderek Avrupa’ da takım halinde mücevher takma işi başlar. Osmanlı’ da ise kadınlar aynı dönemde çok çeşitli mücevherler takmaktadır.
18. yüzyıl sonu 19. yüzyıl başında sahnede görülen Napoléon pek çok şeyi değiştirdiği gibi yeni bir üslup da açar; neoklasik üsluba girilir. Ingres Napoléon’ u “tam bir antik hükümdar gibi antik tanrı gibi” diye betimler. Napoléon’ un başında Roma hükümdarlarına öykünen bir ayrıntıyla bir altın defne dalı tacı görülür.
İsviçre’ de tasarruf yasaları dönemi olan 18. ve 19. yüzyılda madeni yontarak uzaktan elmas gibi parıldayan takılar elde edilir. Napolyon işgaline karşı gelmeye çalışan Prusya’ da ise 1813′te tamamen demirden yapılan bir takı türü ortaya çıkar. Direnişte paraya duyulan ihtiyaçtan kadınlar götürüp takılarını teslim etmekte ve karşılığında da arkasında “Gold gab ich für Eisen” yani “Demir için altın verdim” yazılı demirden bilezikler almaktadırlar.
19. yüzyılda takı konsepti de takının sahipleri de biraz değişir. İmparator III. Napoléon ünlü Fransız kuyumcusumücevherlerine de el konur ve bir büyük müzayede kataloğu hazırlanarak bu mücevherler Lemmonnier’ ye İmparatoriçe Eugenie’ ye armağan etmek üzere bir taç ısmarlar. Ancak iktidar değişikliğinden sonra taç dönemin Almanya’ daki önemli ailelerinden birine von Thurn und Taxis Ailesi’ ne satılır. İktidar değişiklikleriyle hükümdarların elindekilerin bir şekilde başkalarına aktarıldığı bu el değiştirme işlemleri de toplumsal tarihin bir yansımasıdır. Osmanlı’ da da Sultan II. Abdülhamid iktidardan düştüğünde 1911′ de Paris’ te açık artırmayla satılır.
20. yüzyılın hemen başlarında değişik konular ortaya atılır. 1900-1910 arasında Kraliçe Victoria’ nın oğlu Kral VII. Edward ile eşi Kraliçe Alexandra’ nın ortaya attığı belle epoque modası tasma kolyeler çok uzun inci dizilerinden oluşan son derece zarif ve akıcı mücevherlere yer verir.
Art nouveau örneklerin son derece kıvrımlı aşırı stilize tasarımlarının dönemin beğenisini ve üslubunu yine son derece incelikli biçimde yansıttığı görülür. Artık renkli camlar mine gibi çok farklı malzemeler de kullanılmaya başlar.
Yüzyılın başına damgasını vurup yüzyıl ortalarına kadar da etkisini sürdüren tasarımcı Cartier pek çok yerden esinlenmiştir; hatta kimi takılarında Hint esintilerinin yer aldığını söyleyebiliriz. 1920′ ler-30′ ların art deco ’sunun ruhu geometri ve cazdır. 1940′ larda Cartier‘ in önce Windsor düşesi için tasarlamış olduğu hayvan biçimli (flamingo ve kaplan) broşlar günümüzde bile hala en çok taklit edilen mücevherlerdir. Van Cleef & Arpels da öncü mücevhertasarımcılarındandır. 1940′ ların sonu-50′ lerde son derece basit geometrik broşlar da yapılır; artık moda öncüleri toplumun takıları üzerinde gördüğü kişiler aktrislerdir. Bir yandan romantik takılar devam eder ve bunlar da yine filmlerde aktrislere taktırılarak lanse edilir.
1960′ lara gelindiğinde dönemin eğilimlerine uygun olarak çok geometrik altın ya da yalın gümüş takılar görülür.
1970′l erin güzellik simgelerinden ve de mücevheriyle simgelerinden biri olan Elizabeth Taylor her bir olay yaratır ve basında geniş yankı bulur.
1980′ ler- 90′ lara gelindiğinde her çeşit takıya rastlanır. Tiffany ve Bulgari gibi 20. yüzyılın ikinci yarısına damga vurmuş ve çokça taklit edilmiş tasarımcıları da göz ardı etmemek gerekir bu dönemi incelerken. Yüzyıl sonu artık gazete kağıdından gerdanlıkların kulağın biçimin almış küpelerin takıldığı özgür tasarımlar dönemidir.
Sonuç olarak 15. yüzyılda evliliğinde kendisine armağan edilen mutlaka sahip olması gereken armağanlarla gördüğümüz Dük Sforza’ nın karısı Battista Sforza ile nişanlandığında kendisine armağan edilen Van Cleef &
Arpels tasarımı pırlantalı incili takımla gördüğümüz Grace Kelly yaklaşık 500 yılın ötesinden aynı ortak gururla bakarlar birbirlerine eşleri tarafından armağan edilen ve kendilerini toplumda bir yerlerde temsil eden takılarıyla ressama ya da objektife poz vererek. Aradan geçen zamanda sanki hem pek çok şey değişmiştir.
Osmanlı'da İlk Kuyumculuk Fuarı
Onbeşinci yüzyıldan başlayarak doğal güzellikleri ve koruları ile ünlenen KağıthaneLale devrinde İstanbul’un en popüler yeri haline geldi. Halkın vazgeçilmez eğlencesi olan Kağıthane mesiresi bütün İstanbullu’yu kendine çeker mevsiminde Kağıthane’ye gelmek için insanlar günler öncesinden hazırlık yaparlardı
.
Avrupalıların “Tatlı Sular Vadisi” dedikleri Kağıthane’nin ünü İstanbul sınırlarının dışına taşmıştı. Arap Acem Hint Yemen Habeş yani Asya ve Afrika seyyahları arasında gözde bir mesire yeriydi. İngiliz seyyah Miss Julia Pordoe 1839 da kaleme aldığı “Boğaz’ın Güzellikleri” kitabında o dönemin Kağıthane’sini şu sözlerle tasvir ediyor:”Vadi her yandan yüksek tepelerle çevrilidir. Ulu ağaçlar geniş dallarını çayırın üzerine
uzatmışlardır.
Pırıl pırıl akan Kağıthane deresi vadinin yeşilliği bol bir yerinden çıkar ve yeşil çimenlerin arasında bir gümüş tel gibi uzanır. İnsan bu manzarayı görür görmez buranın bir piknik yeri olarak yaratıldığı kanısına varır. Uzun ve güneşli bir yaz gününün Kağıthane’den başka dünyanın hiçbir yerinde daha güzel geçirilebileceğini sanmıyorum.”
Eğlenceleri ve mesireleriyle ünlü Kağıthane aynı zamanda tarihteki ilk kuyumculuk fuarına da mekan oldu. 1500 lü yılların başından itibaren uzunca bir süre Kağıthane’de 5-6 bin çadır kurularak şenlikler yapılırdı. Yirmi gün süren şenliklerde kuyumcu çavuşları diğer illere gönderilir birçok kuyumcu Kağıthane şenliklerine davet edilirdi.
Osmanlı İmparatorluğu’nun dört bir yanından gelen usta kuyumcular mesirede hünerlerini sergilerdi. En çok beğenilen eserin ustası da “Baş Kuyumcu” olarak adlandırılır ve mesireye bizzat katılan padişah tarafından 12 keselik altınla ödüllendirilirdi.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 680x290.
Evliya Çelebi dünyaca ünlü seyahatnamesinde Kağıthane civarında düzenlenen Kuyumcular mesiresi’ni kendine has üslubuyla şöyle anlatıyor:
“Osmanlı Devleti dahilindeki bütün kuyumcular bu mesireye yardımda bulunurlar. Üç yüz kese altın kadar masrafı olur. Oniki bin kadar çeşitli mezhebin halife ve postnişleri büyük bir topluluk meydana getirirler. Bu Kağıthane çayırında kuyumcu esnafı Süleyman Han kanunu gereğince toplanarak sohbet ederler.
Bizzat Osmanlı padişahı dahi gelerek çadırını kurunca kuyumcubaşına on iki keselik bir hediye vermek Süleyman Han kanunu gereğidir. Çünkü Süleyman han şehzadeliği zamanında Trabzon şehrinde Rum Konstantin yanında çalışarak kuyumculuk öğrenmiştir. Onun için halifeliği sırasında Saka çeşmesi yakınında kuyumcu dükkanlarını yaptırmıştır.
Click this bar to view the full image.
Kuyumcu halifelerinden oniki maharetli usta önce padişahın sonra şeyhülislamın sonra diğer büyük vezirlerin ellerini öperler. Sonra kuyumcubaşı cevahirle işlenmiş küçük bir okuma masası diviteyer kılıç ve hançer gibi hediyeleri padişaha sunar. Velhasıl bu Kağıthane vadisinde beş altı bin çadır kurulur. Vadi bu yirmi gün içerisinde insan denizi kesilir…
Bunlara yirmi yılda bir gezinti verilerek devlet hazinesinden on kese akça davulcu ve kös ihsan edilerekgezinti eylemleri Süleyman Han kanunuydu. Evliya kuyumcubaşızade olduğumdan üç gezintilerini gördüm. Hatta sultan Muret Han gezintisinde el öperek revan olan evliya idim. Bu gezintiyi meydana getirmek için evvela kuyumcu çavuşları gönderilerek diğer vilayetten olan kuyumcular Kağıthane gezintisine davet edilir.
Bunların hepsinin gelmesi imkansız olduğundan asil ve aklı başında çırakları post sahibi olmak için onar bin kuruş alarak İstanbul’a gelirler. Bunların gezinti şekilleri Kağıthane mesiresi münasebetiyle anlatılmıştır. Bunlardan seyishaneler arabalar ve taht-ı revanlar üzerinde bıçak hançer mücevher gemieyer kılıç bıçak topuz ve daha başka kıymetli eşya ile dükkanlarını süsleyerek geçerler.”
Kaynak: Goldnews dergisi
OSMANLI DA KUYUMCULUK
Osmanlı sarayında çeşitli hizmet erbabı sınıflar mevcut olup bunlardan biri de ehl-i hiref denilen sanatkarlar zümresiydi. El sanatlarıyla uğraşan kimseler demek olan ehl-i hiref devşirme zamanında saraya verilen acemilerden oluşur; hizmete alınanlar ustaların ellerinde yeteneklerine göre yetiştirilirlerdi. Bir kimse hizmete alındığından itibaren çok az gündelik alır sanatında ilerledikçe becerisine göre gündeliği arttırılır giderek kalfa ve usta olurdu. Bunlar arasında yer alan kuyumcular Topkapı Sarayı'nın Orta Kapısı ile Akağalar kapısı arasında kalan Bîrun denilen bölümde yaşamaktaydılar. Âmirlerine kuyumcu başı denirdi. Kuyumcular devşirmelerin kabiliyetlilerinden yetiştirilirdi. Kuyumcubaşı bunlar arasından yetişme olmayıp saray dışındaki kuyumcu esnafının usta ihtiyar ve mutemetlerinden tayin olunurdu. Bunlar saray kuyumcularına nezaret ederler ve onları yetiştirirlerdi. Saray için alınacak mücevherler ile yabancı hükümdarla ra hediye olarak yaptırılan mücevherler kuyumcubaşı tarafından muayene edilir ve kıymetleri belirlenirdi.
İkibin sanatkâr
Ehl-i hiref teşkilâtında kuyumculukla uğraşan pek çok ustanın ve çeşitli bölüklerin yer aldığı belgelerden anlaşılmaktadır ki bunların başında altın işçiliği yapan "Zergerân" bölüğü gelmektedir. Yeşim necef ve maden eserler üzerine altın kakmacılığı yapanlara "zernişâni" taş yontucu ve işlemecilere "hakkâkân" taşa foya yapanlarra ise " foyager" denilmekteydi. Saray kuyumculuğu ile ilgili bazı bilgileri mevâcip (maaş) masraf ve in'am defterlerinden edinmekteyiz. Günümüze gelen en erken tarihli ehl-i hiref mevâcip defterleri Kanuni Sultan Süleyman dönemine aittir.
Mart 1526 tarihli "ehl-i hiref mevâcip teftiş defteri"nde saray sanatçılarının adları nereli oldukları bazen de uzmanlık dalları belirtilmiş olup 1526'da bunların sayılarının 58 zerger 22 zernişâni 9 hakkâk ve 1 foyager oldukları anlaşılmaktadır. Zerger hakkâk ve zernişanların çoğunluğunu Tebrizli ve Bosnalıların oluşturduğunu; usta ve çırakların arasında ise Arnavut Rus Gürcü Akkermanlı Üsküplü Çerkez ve Herseklinin bulunduğunu yine bu defterden öğrenmekteyiz.
Topkapı Sarayı'nda Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulan hazine koğuşunun amiri hazinedarbaşı ve hazine kethüdası idi. Hazinedarbaşı sarayın en nüfuzlu görevlilerindendi. O sarayda hizmet gören ve sayıları 2000 kadar olan saray sanatkârlarının başı olduğu gibi enderun hazinesi ve saraya ait mücevherler ve kıymetli eşyanın korunmasından da sorumluydu.
Serhâzin-i enderun denilen hazinedârbaşı ehl-i hirefe karışır maaşlarını dağıtırdı. Hazine koğuşundaki içoğlanların koruduğu enderun hazinesi binası dört geniş salondan oluşmaktaydı. Burada çeşitli cins nakit ile kıymetli taşlarla süslü altın ve gümüş kap kacak mücevher elmas ile yapılmış eşyalar kürkler şallar değerli kumaşlar halılar mücevherli eğer takımları kıymetli taştan yüzükler elmaslı ve altın düğmeli seraser kapaniçeler ve başka eşyalar mevcuttu.
Yavuz'un mührü
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 594x445.
Hazine kethüdası da hazine koğuşu ile hazine-i hümayunun (iç hazine) amiri idi. Kendisinin görev değişikliği olduğunda bütün hazineyi bir başkasına en ince ayrıntısına kadar sayarak devir teslim etmek zorundaydı. Bu durum 1680'de hazine kethüdası iken vezir olan MermerMehmed Paşa'nın ölümünden sonra bıraktığı şeyler arasında saraya ait mücevherler ile kıymetli bazı eşyaların bulunmasından sonra sıkı bir şekilde uygulanmıştı. Hazine kethüdası olanların elinde Yavuz Sultan Selim'in vasiyeti üzerine enderun hazinesinin dış kapısına basılan kırmızı akikten yapılmış bır mühür bulunmakta idi. Yavuz'un "Benim altınla doldurduğum hazineyi (iç hazine) bundan sonra gelenlerden her kim mangır ile doldurursa hazine anın mührüyle mühürlensin ve illa benim mührümle mühürlenmekte devam olunsun" şeklindeki vasiyetine son zamanlara kadar uyulduğu belirtilmektedir. Her yeni padişah başa geçtiğinde hazine ziyaret edilir önce hazine kethüdası anahtarı getirir Yavuz'un mührü muayene olunur ve onun mührüyle mühürlenmiş kilit ve kapı özel bir törenle açılırdı.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 537x406.
Hazine-i Amire (hazine-i hümayun)'nin Yavuz Sultan Selim (1512- 1520) döneminde Dış Hazine Silahtar Hazinesi Raht Hazinesi Harem Hazinesi Muhallefat Hazinesi ve İfraz Hazinesi olarak çeşitli birimler halinde gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Fatih köşkü ( bu günkü hazine dairesi) odalarında bulunan Hazine-i Hümayun'un da kendi bünyesi içinde Bodrum Hazinesi Elçi Hazinesi ve Ceyb-i Hümayun Hazinesi gibi bölümleri bulunmaktaydı. Hazine-i Hümayun'da elçi armağanları yanında padişaha; sadrâzam devlet ileri gelenleri ve valide sultan tarafından verilen hediyeler de bulunurdu.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 584x330.
Geleneklere göre padişah hediye almasının yanında seferde başarı gösteren serdar-ı ekreme eyalet valileri ve çeşitli görevlerde bulunan devlet ileri gelenleri ile yabancı elçilere de hediyeler verirdi. Verilen bu hediyeler darphane-i hümayunda yeniden yaptırılan değerli eşyalardı.
Bu hediyelerle ilgili bilgiler hazine defter kayıtlarından öğrenilmektedir. Meselâ Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait bazı belgelerde ehl-i hiref sanatkârlarının adet olduğu üzere Ramazan bayramında padişaha hediyeler verdiği belirtilmektedir. Ayrıca padişaha saray mensuplarının Nevruz (yılbaşı)'da "Nevruziye" denilen kuyum işleri sadrâzam ve vezirlerin ise "Rikâbiyye" denilen hediyeler verdiğini yine kaynaklar belirtmektedir.
Padişahlar bile Saray kuyumcuları harem ve padişahtan gelen siparişlerin yanında bazen de büyük enderun ağalarının siparişi ya da tamir işleriyle uğraşırlardı. Yapılan her iş için ücret bizzat o işi yapan ustalara ödenirdi.
Osmanlı padişahlarının güzel sanatlara özellikle tezhip hat musikî resim ve ağaç işlerinin yanında kuyum işlerine de duyduğu sevgi ve ilgi öylesine yoğunlaşmıştır ki bazen bizzat uygulamalarını da beraberinde getirmiştir. Yavuz Sultan
Selim'in şehzadeliğinde Trabzon'da kuyumculuğu öğrendiğini ve babası Sultan II. Bayezid adına sikke kazıdığını Evliya Çelebi'den öğrenmekteyiz. Kefe ve Manisa'da sancak beyliğinde bulunan Kanuni'nin ise şehzade iken maiyetinin ve sarayın ihtiyaçlarını karşılayan esnaf takımının arasında bir de zergerin bulunması onun bu mesleğe verdiği önemi göstermektedir.
Osmanlı devletinin refah dönemlerinde kullanılmayan hazine eşyalarının satıldığı sıkıntılı zamanlarda ise para basılmak üzere daha çok gümüş eşyaların darphaneye gönderildiği yine kaynaklarda verilen bilgiler arasındadır. Ancak mukaddes emanetlerle ilgili eşyalara dokunulmayıp bunların sadece tamir ve ilavelerle korunmasına çalışılmıştır.
Saraya ait takı ve değerli eşyaların ise bazen tozlandığı ya da rutubetten zarar gördüğü ve işe yaramadığı (bunlar arasında kılıçlar hançerler koşum takımları da vardı) gerekçesi ile fiyatları belirlenerek dışarı satıldığı da olmuştur. Bu işlerle uğraşan Yahudilerin saray içinde ve dışında kuyumculukla ilgili işleri yü rüttüğü ancak imalat işlerinde çalışmadıkları imalatta ise daha ziyade Türk Balkan ülkeleri ve İran'dan gelen kuyumcuların çalıştığı belirtilmektedir. Saraya bağlı kuyumcular ücretleri dışında parça başına da ücret almakta dışarıda dükkan açabilmekte idi.
Resim otomatik olarak boyutlandırıldı. Resmin tamamını görmek için buraya tıklayın. Resmin orjinal boyutu 600x434.
Osmanlı kuyum işlerinin başında padişahların saray atölyelerine ve kuyumculara yaptırdıkları en değerli eserler gelmektedir ki bunlar arasında Kâbe'ye gönderilmek üzere yapılanlar Hırka-i Saâdet için yapılanlar ve padişahların kendileri için yapılanları sayabiliriz.
Padişahların Mekke ve Medine'ye her yıl surre-i hümayun gönderme geleneği Osmanlı devlet idaresinin önemli bir uygulamasıydı.
Padişah sadrâzam valide sultan ve başkadın efendinin ehl-i hireften saray ustalarına yaptırdıkları değerli taşlarla süslü altın şamdan buhurdan gülâbdan gibi eşyalar yüz yıllarca Medine'ye bu şekilde gönderilmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Arabistan'ın İngilizler tarafından Osmanlılardan alınması sebebiyle dönemin Medine muhafızı Fahrettin Türkkan paşa tarafından bu değerli eşyalar İstanbul'a getirilmiş ve enderun hazinesine konulmuştur.
