Esra Gezginci, Esrarengiz Azerbaycan'ın üçüncü bölümünde Bakü'de Şehitler Hıyabanı'nı ve vefatının 19'uncu yıl dönümünde Haydar Aliyev'in kabrini ziyaret etti. Bu bölümün konukları, Hazar Üniversitesi Tarih Bölümü Başkanı Doç. Dr. Telman Nusretoğlu ve Nobel Kardeşler Evi Müzesi Direktörü Fuad Gasımov.
Bakü'nün farklı yüzyılları ve mimari akımları kapsayan kent dokusu, adeta bir masal kentini andırıyor. Haydar Aliyev Merkezi, bu tarihi ve mimari masalı günümüze ve hatta geleceğe taşıyor. Tek bir dış çizginin kullanılmadığı bu tasarım ilk ortaya çıktığında birçok insan binanın inşaatını imkansız olarak gördü. Dünyaca ünlü İngiliz Mimar Zaha Hadid'in imzasını taşıyan bu yapı, akışkan formların görsel senfonisi adeta. Haydar Aliyev Merkezi, 2014 Londra Tasarım Müzesi'nin Yılın Tasarımı Ödülü'nü aldı.Zaha Hadid, bu ödülü alan ilk kadın mimar oldu. Bugün Haydar Aliyev merkezi, sadece modern Bakü'nün simgesi değil, mimaride dünyanın başyapıtlarından biri olarak tanınıyor. Sadece Bakü'nün değil, Azerbaycan'ın da sembol yapılarından biri Haydar Aliyev Merkezi.
Binanın yerden göğe doğru yükselen dalgayı andıran şekli, sonsuz bir döngüyü temsil ediyor. Baskın beyaz rengiyse parlak bir geleceği simgeliyor. Detay tasarımını Kıbrıslı Türk Mimar Saffet Bekiroğlu'nun yaptığı merkez, yine bir Türk firması tarafından 3,5 yılda inşa edildi. 2013'te hizmete giren merkezin üç ana bölümü var. Müze, oditoryum ve sergi salonları. Bu bölümler kıvrımlı ve akışkan formlarla birbirine bağlanırken, tasarlanan farklı girişlerle bölümlerin kendine özgü birer kimliği olmasına özen gösterilmiş.Bu mimari aynı zamanda Azerbaycan mitolojisindeki Hazar Denizinin yükselişini yansıtıyor. Sözü gelmişken, Azerbaycan mitolojisinde çok tanıdık iki figür var; biri Gulyabani, diğeri de Tepegöz. Yunan, Türk ve başka birçok mitolojide görülen Tepegöz'ün hikayesi, Azerbaycan mitolojisinde de hemen hemen aynı. Ancak Gulyabani, Yeşilçam filminden biraz farklı. Burada, çölde yolculuk edenleri geceleri kurt adama dönüştürerek korkutan kötü ruh Gulyabani. Çölün canavarı anlamına geliyor. Bizden biraz farklı.
Her yıl verilen Nobel ödüllerini bilmeyen yoktur. Dinamitin mucidi Alfred Nobel'in vasiyeti üstüne kurulmuş bir dernek, 1901'den beri insanlığa hizmet veren bilim adamı, sanatçı ve politikacılara bu ödülü veriyor. 2006'da yazar Orhan Pamuk edebiyat ve 2015'te Aziz Sancar kimya alanında bu ödülü alarak gurur kaynağımız oldu. Ödülün ve derneğin finansmanının kaynağı, İsveçli Nobel kardeşlerin servetleri. İşte o devasa servetin yaklaşık yarısını Bakü'de kazanmış Nobel kardeşler. Alfred Nobel patlayıcılarıyla meşgulken, kardeşleri Ludvig ve Robert Azerbaycan'da petrol aramışlar. Bakü'de zengin yataklar keşfeden Nobel kardeşler, Alfred'in dinamitleri sayesinde petrole o kadar hızlı ulaşmışlar ki, kısa zamanda dolar milyoneri olmayı başarmışlar. Petrolün ve Rus ve İran'a nakli için demiryollarını da inşa etmişler. Bu nedenle bu bina, Villa Petrole olarak adlandırılıyor ve Nobel kardeşlerin İsveç dışındaki tek müze olma özelliği taşıyor.
Tuğrul Bey, müzeyi kuran kişi değil mi?Müzeyi 2005 yılında ilk kuran Baharova ailesi ve aile reisi Tuğrul Baharova'ydı. Müzenin kurulmasındaki tüm masrafları Tuğrul Bey üstlendi. Şimdi de eşi tarih profesörü Sevinç Baharova, ailesi ve biz bu işi sürdürüyoruz. Dünyada ilk petrol taşıyan tankeri göstermek istiyorum.Adı Zoroaster. Bu tanker petrolü buradan Moskova'ya taşıdı, dönüşündeyse buz getirip buzu bu evin altına yerleştirdiler. Gördüğünüz hava çıkışları vasıtasıyla soğuk hava dolaşımını sağlayarak ilk havalandırma sistemini yapmışlar. Bakın, burada kardeşleri bir arada görüyorsunuz. Çok sade insanlardı. Geldiklerinde ilk iş olarak çocuklar için okul yaptılar. Hastane yaptılar. Tiyatro binası yaptılar. Ve elbette ondan sonra işler daha da gelişti.
1884'te İsveçli mimar Fyodor Lidval tarafından Bizans tarzında inşa edilen evin içi zengin bir şekilde dekore edilmiş. Kütüphane için tablolar ve kitaplar St. Petersburg'dan getirilmiş. Odalara, Azerbaycanlı ve İranlı halı dokumacılarının elinden çıkma pahalı halılar serilmiş. Nobellerin St. Petersburg ve İsveç'teki evlerinden getirilen eşyalar da burada bulunuyor. Bugünün standartlarında bile burası olağanüstü bir ev. Düşünün ki, o zamanlar nasıl görünüyordu? 1918'de Rusya'daki servetlerinin bir kısmını Bolşeviklere kaybeden kardeşler, Stockholm'e taşınmaya başlamış. Bina 1920'ye kadar Nobel kardeşlere ait olarak kalmış. Kızıl Ordu'nun Bakü'yü işgali sırasında çalışanları çok sevdikleri patronlarının İran'a kaçmasına yardım etmişler.*Nobel ödüllerinin ortaya çıkışıysa, dokunaklı bir öykü. Alfred Nobel, dinamiti madencilik için icat etmiş olsa da, bu patlayıcı silah sanayinde kullanıldı. Nobel de bu son aylarında yatırımlar yaptı. Kardeşlerden Ludvig 1888'de, Alfred'in dinamiti icat etmek için yaptığı denemelerden birinde hayatını kaybetti. Alfred Nobel bu acı olayın bir Fransız gazetesinde kendi ölümü olarak duyurulduğunu görünce şoke oldu. Kendisinin ölüm haberini okumak kadar, "Ölüm Taciri Öldü"* başlığı da Alfred Nobel'i sarstı. Ölümünden sonra böyle anılmak istemeyen vasiyetinin değiştirdi, servetinin yüzde 94'ünü her yıl tıp, fizik, kimya, edebiyat ve barış alanında insanlık yararına çalışanlara verilecek Nobel ödüllerine bağışladı. Nobel ödülleri, Alfred Nobel'in ölüm yıldönümü olan 10 Aralık'ta, 1901'den itibaren verilmeye başlandı. Bu dallara 1968'de ekonomi de eklendi.
Peki, merak ettiğim bir şey var. Bu müze ne zaman açıldı? Benim bildiğim kadarıyla bu arada bu müze İsveç'ten sonra dünyadaki ilk.Dünyada Nobel ailesine ait iki müze var. Birincisi İsveç'te, ikincisi Azerbaycan'da. Bu ev, 1882 yılında inşa edilmeye başlandı, 1884'te tamamlandı. Biz 2005 yılında yeniden inşasına başladık, 2007'de tamamladık ve 2007'de açılışını yaptık.
Geriye dönersek, Nobel kardeşler Azerbaycan'a niye gelmişler?Azerbaycan'a ilk 1871'de büyük kardeş Robert Nobel gelmiş. O dönemde Saint Petersburg'da tüfek fabrikaları vardı. Bildiğiniz gibi tüfekleri ağaçtan yapıyorlardı. Robert, kaliteli bir ahşap bulmak istemiş. Ona "Lenkeran bölgesinde böyle bir ağaç var. İsmi demir ağacı" demişler. Robert Nobel, hemen Azerbaycan'a gelmiş. Her yerde petrol kuyuları görmüş. Ve Robert Nobel, Azerbaycan'da ilk petrolü böyle bulmuş. Robert Nobel 1871'de ilk petrolün çıkarılmasından sonra Azerbaycan'da yaşamaya başlamış.
Tabii Nobel kardeşlerin yaptığı ilkler bayağı bir fazla. Onları bir de sizden dinlemek istiyorum.Nobel kardeşlerin buraya gelişi hem halkımız, hem de Nobeller için çok faydalı oldu. Örneğin, ilk telefon 1871'de Alexander Bell tarafından icat edildi. Nobel ailesi, 1875'de telefonu Azerbaycan'a getirdi. İlk telefon görüşmesi Nobellerle Rus çarı arasında olmuş. Bakü ve Batum arasında ilk petrol borusunu döşenmiş. Aslında çok şey yolunda gitti. Ama sonra Bolşevikler geldi ve daha sonra her şey bitti.
Bakü'nün en yüksek noktasında Şehitler Hıyabanı denilen şehitlikteyiz. İki tarafı ağaçlarla çevrili bu yol boyunca iki kardeş ülke, Azerbaycan ve Türkiye'nin şehitleri yatıyor. 1918'de Bakü uğruna şehit düşmüş İslam Kafkas Ordusunun Azerbaycan ve Türkiye Türkü askerleri, 1988-1994 arasında Birinci Karabağ savaşında şehit düşen Azerbaycanlı kardeşlerimiz ve 1990 Rus ordusunun kurşunlarına hedef olan siviller burada yatıyor.
Hocam, Bakü'de şehitlerimizin anıtına geldik, yağmurlu bir günde. Gökyüzü adeta duygularımızı yansıtıyor. Peki, hocam, baktığım zaman tarihe, ne zaman yapıldı şehitlerimizin anıtı?Esra Hanım, Azerbaycan devletçiliği, Azerbaycan bağımsızlığı ve Türkiye-Azerbaycan kardeşliği açısından her yönüyle sembollerle dolu, derin anlamlar ifade eden bir mekândayız. 1918'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etmişti. Ama Azerbaycan'ın büyük şehirleri işgal altındaydı. O dönemde Bakü de işgal altındaydı. Bakü aslen karma bir işgal hükümeti tarafından yönetiliyordu. Azerbaycan Cumhuriyeti, yardım istemek için Osmanlı'ya başvurdu. Ve Kafkas İslam Ordusu, Nuri Paşa komutanlığı altında Gence'den hareket ederek Bakü'ye kadar zorlu bir mücadele verdi. Böylece Bakü işgalcilerden kurtuldu. Anadolu'dan gelen Kafkas İslam Ordusu'ndan ilk şehitlerimiz buraya defnedildi. Bakü'yü işgalden kurtarırken, Azerbaycan'ı işgalden kurtarırken şehit düşen insanlarımız burada yatıyor.S: Şehitler Hıyabanı'nda Bolşevik, Ermeni Taşnaklar ve Bakü Sovyet'ine karşı Azerbaycan güçleriyle savaşan Kafkas İslam Ordusunun verdiği 1130 şehidin anısına dikilmiş. 1999 yılında dönemin cumhurbaşkanları Süleyman Demirel'le Haydar Aliyev'in katıldığı bir törenle açılan anıtın kitabesi, iki ülke arasındaki kardeş bağlılığını vurgular nitelikte.
Çok güzel bir cami yapıldı buraya, şehitlik camisi. O kaç yılında yapıldı?Bakü'deki Şehitler Hıyabanı'nın maneviyatına uygun olarak Türkiye'mizin ve Azerbaycan'ımızın işbirliğiyle Türkiye Diyanet Vakfı'nın da katkısıyla Bakü'nün en güzel noktasında ve şehitlerimizin mezarlarının olduğu yerde Şehitler Camii inşa edildi. Bugün burada ezanlar okunuyor. Bayrağımız dalgalanıyor.Şehitler Hıyabanı, eskiden bir mezarlıktı. Bakü'nün en önemli mezarlıklarındandı. Azerbaycan'ın Musa Nayev gibi, Hasan Bezerdavi gibi ünlü sanatçılar, edebiyatçılar, ülkemizi temsil eden kişiler bu mezarlığa defnedilmişti. 1918'de bağımsızlığın ilân edilmesinden sonra Halk Cumhuriyeti, Kafkas İslam Ordusu'nun hatırasını yaşatmak adına bir karar aldı ve buraya Kafkas İslam Ordusu Anıtı inşa edilme kararını aldı. Ama maalesef Azerbaycan'ın bağımsızlık süreci kısa sürdü. Ve 1920'de Bolşevik işgali yaşandı. Burası 1934 senesinde, Sovyetlerin komünist lideri Kirov'un öldürülmesinden sonra onun anısına Kirov Parkı olarak yapılandırıldı. Buradaki tüm Azerbaycan tarihini, milli mücadelesini,* küçük dünyasını temsil eden o mezarlık tamamen yok edildi ve buraya bir park inşa edildi. Düşünün, mezarlığın üzerine bir park inşa edildi. 1990'lı yıllarda Azerbaycan, yeniden bağımsızlığına kavuşurken, milli mücadele yaşanırken çok zor dönemlerimiz oldu. 1990'da "Kara Ocak" dediğimiz 20 Ocak olayları yaşandı. Sovyet ordusu, kendi halkına kurşun sıktı. Azerbaycan milli bağımsızlık mücadelesi verirken Sovyet ordusu geldi, burada doğrudan halkın üzerine ateş açtı ve çok sayıda insanımız şehit oldu. 1990'da ilk Kara Ocak şehitleri buraya defnedildi. Biliyorsunuz, Azerbaycan'ın toprak bütünlüğü mücadelesi vardı. Karabağ'da Ermeni ayrılıkçılarına karşı mücadele devam ediyordu. Birinci Karabağ Savaşı'nda can veren şehitlerimiz de buraya defnedildi. Dolayısıyla Anadolu'dan Azerbaycan'a gelip Azerbaycan'ın bağımsızlığı ve Azerbaycan devleti için can veren şehitlerimiz buraya defnedilmiştir.
Sovyetlerin dağılma sürecinde en ciddi ayaklanmalar Bakü'de olmuş. Azatlık Meydanında bağımsızlık, galibiyet için toplanan halkın üstüne, 20 Ocak 1990'da Rus ordusu makineli tüfeklerle ateş açmış. Genç, yaşlı demeden 143 kişiyi öldürmüş. Daha sonra Kara Ocak olarak anılacak bu olayda şehit düşenler de buraya gömülmüş. Azerbaycan hükümeti burada bir anıt inşa ederek şehitlerin anısını ölümsüzleştirmiş. Anıta yerleştirilen ebedi ateş, bu şehitlerin anılarının sonsuza dek hatırlanacağının bir sembolü.
Bu sönmeyen ateş çok manidar olmamış mı?Evet. Azerbaycan dediğimizde, Bakü dediğimizde akla hep enerjisi, sönmeyen ateşi gelir. Burada özellikle sembolik bir anlam var. Azerbaycan yaşadığı müddetçe, bağımsızlık ateşi hiçbir zaman sönmeyecek. Azerbaycan'ın bağımsızlığını, şehitlerimize olan saygımızı, bunların hepsini sembolize eden bir ateş bu.
Hocam, tabii bir de hemen şu tarafımızda devlet mezarlığı var. Allah rahmet eylesin, Haydar Aliyev de orada yatıyor. Haydar Aliyev için neler söyleyebilirsiniz?Bütün devlet adamlarımıza, merhum Cumhurbaşkanımız Haydar Aliyev başta olmak üzere hepsine Allah'tan rahmet diliyorum. Azerbaycan tarihi için gerçekten çok büyük işler başarmış bir liderimizdir. Azerbaycan'ın korunmasında, topraklarımızın, devletimizin korunmasında, Azerbaycan'ın Türkiye'yle işbirliğinin ve yakınlaşmasının giderek derinleşmesinde büyük rol oynamış bir devlet adamıdır Haydar Aliyev.
Azerbaycanlıların "Umummilli Lider" diye hitap ettikleri, Ulu Önder unvanını taşıyan Haydar Aliyev Sovyetler Birliği'nde üst düzey görevlerde bulundu. Sovyet rejiminin sınırlı imkanlarından büyük maharetle yararlanarak, Azerbaycan'da milli şuurun ilerlemesi için çalıştı.Azerbaycan, 1990'lı yıllarda milli mücadelesine devam ederken Sovyet yönetimi,* Gorbaçov yönetimi Azerbaycan'ın yetiştirdiği en büyük devlet adamı Haydar Aliyev'e karşı ayrımcı bir siyaset izlemekteydi ve Politbüro'dan uzaklaştırılmıştı. Zira Azerbaycan ve Türk İslam aleminin çıkarlarını koruyacağını ve ön plana çıkaracağını biliyorlardı. O dönemde Haydar Aliyev ki, şu anda çok önemli ve manidar bir mekândayız. 20 Ocak 1990'da Sovyet tankları Azerbaycan halkına karşı zalimce davranırken, Azerbaycan'ı kurşuna dizerken Haydar Aliyev itirazını yüksek sesle dile getirmiş, Azerbaycan'ın Moskova'daki temsilciliğine gelerek Sovyet rejimini kınamış ve Azerbaycan halkının, Azerbaycan'ın mücadelesinin yanında olduğunu ifade etmişti. Daha sonra da en zor şartlar altında Azerbaycan'a gelerek Azerbaycan'ın bağımsızlığı ve topraklarımızın korunmasında büyük hizmetleri olmuştur.
Fahri Hıyabanı yani Azerbaycan Ulusal Mezarlığındayız. Azerbaycan'ın önde gelen devlet büyüklerinin yanı sıra üst düzey ve önemli isimlerin gömülü olduğu bir mezarlık burası.Haydar Aliyev, aydınları milli ruhun taşıyıcıları olarak gördü ve onların baskılardan korunmasına önem verdi.Kültürün, bilimin, eğitimin geliştirilmesi, zengin milli kültürün korunması için aydınların yanı sıra sanatçılarla çalıştı. Haydar Aliyev, Azerbaycan'da milli siyasetin temellerini attı. Azerbaycan milli varlığını tehdit eden önemli tarihi kargaşalara rağmen milli siyaset politikalarını uygulamayı başardı.Azerbaycan bağımsızlığını ilan edince, Nahçıvan'daki görevini sürdüren Aliyev, 21 Kasım 1992'de bugün iktidarda olan Yeni Azerbaycan Partisi'ni kurdu. Haydar Aliyev, iç savaş tehlikesini bertaraf etmesi için halk tarafından Bakü'ye davet edildi. Ve 15 Haziran 1993'te Azerbaycan Yüksek Konseyi Başkanı seçildi. Aliyev 3 Ekim 1993'te olan seçimleri kazanarak cumhurbaşkanı oldu ve ülkesinin sorunlarını çözmek için tam gücüyle çalışmaya başladı. Dağlık Karabağ'da 1991'de başlayan savaşın devam ettiği ve Ermenilerin Azerbaycan topraklarını işgal ettiği zor bir dönemde cumhurbaşkanı seçilen Aliyev, orduyu güçlendirmekle işe başladı. Silah ve mühimmat teçhizatı daha iyi hale getirilen Azerbaycan ordusu, karşı hamlelerde bulunarak Ermenistan ordusunun saldırılarını önledi. Bişkek'te 4-5 Mayıs 1994'te Azerbaycan ve Ermenistan arasında ateşkes yapılması konusunda protokol imzaladı ve şiddetli çatışmaları durdurdu. Yönetimi yasadışı yollarla ele geçirmek isteyen bazı güçlerin çıkarttığı isyanları diplomatik manevralarla bastıran Haydar Aliyev, halkın desteğiyle iç karışıklıklara son verdi ve ülkenin istikrar sürecine adım atmasını sağladı.
Haydar Aliyev, hem Sovyetler hem de bağımsızlık döneminde ömrünü ülkesine ve halkına adayarak Azerbaycanlıların sevgisini kazandı. Merhum Aliyev'in hatırası, halkın kendisine verdiği ulusal lider anlamındaki "Umum Milli Lider" unvanıyla yaşatılıyor. Bu mezarlığın en önemli bölümü hiç kuşkusuz Azerbaycan'ın kurucu lideri Haydar Aliyev'in mezarı. Ulu Önder unvanını taşıyan Haydar Aliyev, Sovyetler Birliği'nde üst düzey görevlerde bulundu. Aliyev, bağımsızlıktan sonra iç savaş tehlikesi, Dağlık Karabağ Savaşı ve ekonomik krizlerle mücadele eden, ülkesinin başına geçerek onları bu durumdan kurtaran lider oldu. Ben de buraya gelerek ziyaret etmekten dolayı huzur duydum. Allah rahmet eylesin.
Merhum Aliyev'in cumhurbaşkanlığı döneminde referandumla evrensel demokratik değerleri yansıtan anayasa kabul edildi ve idam cezası kaldırıldı. Haydar Aliyev, devlet yönetiminde milli kadroların ağırlığının arttırılması, güçlü sanayi ve tarım politikalarının hayata geçirilmesi için tarihi derecede önemli adımlar attı.
Yedi ülkeden 11 şirketle Azerbaycan'ın en büyük petrol yatağı Azerbaycan-Çırak-Güneşli havzasının işletilmesini ve petrolün dünya pazarlarına çıkarılmasını sağladı. Asrın anlaşması olarak nitelenen bu anlaşma, ülkenin ekonomik gelişiminin temelini attı.
Yönetimi döneminde, başta Türkiye olmak üzere Türk dili konuşan ülkeler, Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa ülkeleriyle iyi ilişkiler kurarak ülkesinin uluslararası arenadaki yerini pekiştirdi.
Merhum Aliyev'in bağımsızlık görüşü ve çok yönlü uygulamaları, bugünkü bağımsız ve demokratik Azerbaycan'ın dünyaya entegrasyon sürecinde önemli bir rol oynadı.
Esra Gezginci, Esrarengiz Azerbaycan'ın yeni bölümünde Nargin Adası ve Ateşgah'ta